Câu trả lời: góc nhìn.
Đã xem viết là một công việc nghiêm túc thì không thể làm nó chỉ để cho vui nữa. Phải dùng tới lý trí để kiểm soát năng lực của mình, phát triển nó, thử thách nó.
Ví dụ như, nhìn vào cùng một hiện tượng là bạo lực học đường, người viết thích sự dễ dàng sẽ miêu tả sự việc xảy ra, nói về chuyện nạn nhân bị tổn thương như thế nào, lên án những kẻ bắt nạt. Nhưng chịu khó suy nghĩ sâu hơn, cũng người viết ấy sẽ tự hỏi “vì sao ai đó trở thành những kẻ bắt nạt”. Rồi anh ta sẽ kể một câu chuyện về cách tạo ra kẻ bắt nạt, và có thể, cả cách để kẻ ấy biến mất. Muốn am hiểu hơn, người viết sẽ suy nghĩ về môi trường nơi diễn ra sự bắt nạt. Anh ta sẽ đến thư viện, lục lại những vụ án xuất phát từ sự bắt nạt, tìm những thực nghiệm tâm lý, đi phỏng vấn chuyên gia…
Người viết giỏi có thể mang đến nhiều hơn là thông tin. Anh ta nhìn ra những khía cạnh ẩn của cái đang diễn ra và trao cho người đọc. Nhờ đó, người đọc thấy được bức tranh rộng lớn hơn, cận cảnh hơn, nhiều liên kết hơn. Họ suy nghĩ được nhiều hơn. Tôi tin rằng vai trò của người kể chuyện phải nhiều hơn cung cấp thông tin hay thoả mãn tò mò. Họ kể, để gợi ra những câu hỏi. Kể, để người đọc suy tư. Trong sự suy tư, người ta thay đổi.
Trong thời gian làm báo, tôi vật lộn mỗi ngày với những trang viết của mình để nỗ lực kể những câu chuyện dày dặn, có chiều sâu hơn là thứ đã diễn ra trên bề mặt mà ai cũng có thể thấy được. Nhiều kinh nghiệm hơn chưa bao giờ khiến mọi thứ dễ dàng hơn. Vì thứ tưởng tượng trong đầu bao giờ cũng hoàn mỹ hơn khả năng diễn đạt ra ngôn ngữ. Để dâng cho người đọc 1500 từ trong một bài báo 2 trang, tôi phải kiêm nhiệm thật nhiều ngón nghề: kẻ săn tin, người giải phẫu vấn đề, biết nấu nướng nguyên liệu, thợ thủ công gọt dũa con chữ.
Thế nên, nếu bạn không nghĩ ra thứ gì để viết, không thể viết, hoặc không thể viết hay, thì đó không phải là vì thiếu năng khiếu. Điều bạn thiếu là phương pháp. Điều bạn cần là chăm chỉ rèn luyện. Phương pháp không khó để nắm bắt, ngay dưới đây tôi có thể chia sẻ với bạn những kiến thức cơ bản để hoàn thành bất kỳ bài viết nào. Bạn chỉ cần luyện tập thêm một chút! Và tôi sẽ không bắt đầu bằng những thứ như “100 cách đặt tựa thu hút nhất” đâu.
Tôi sẽ bắt đầu bằng 4 từ khoá của một bài viết hay.
Mục tiêu
Mình viết bài viết này để làm gì?
Cung cấp thông tin, chứng minh một nhận định, đưa ra hướng giải quyết vấn đề, chia sẻ kinh nghiệm, tạo cảm xúc hay muốn tạo nên một câu chuyện thật hay? Mục đích sẽ định hướng nội dung và là tiêu chuẩn giúp bạn tự đánh giá chất lượng. Người viết thường gặp khó khăn với “mục tiêu”. Một là họ viết theo bản năng, nghĩ gì viết đó, nhưng không thể điều khiển sự sáng tạo đáp ứng được mục tiêu. Hai là họ bám rất sát với mục tiêu, nhưng vì vậy mà trở nên nhàm chán, khô cứng. Để cân bằng hai trạng thái này, tôi thường tưởng tượng cách người đọc sẽ phản ứng sau khi tiếp nhận bài viết. Họ có hiểu được thông điệp không, có bị thuyết phục không? Họ sẽ có những suy nghĩ và hành động nào? Nếu muốn người đọc hành động, tôi sẽ cần dẫn chứng cho tính cấp thiết của hành động, thêm vào cảm xúc để khích lệ, đưa ra lợi ích, hướng dẫn những bước cơ bản nhất để làm theo và cuối cùng chốt lại với một lời nhấn mạnh gói gọn thông điệp.
Còn nếu muốn thay đổi quan điểm? Không ai thích phải thay đổi quan điểm, bởi quan điểm là một phần của cái tôi. Vậy thì, trước tiên cần tạo sự đồng cảm với người đọc. Sau đó đưa ra những lý lẽ hết sức logic và khoa học cho quan điểm của mình, tốt nhất là chúng được sắp xếp dưới dạng thứ tự, hoặc dạng các câu hỏi mấu chốt. Hãy viết bài với một giọng văn khiêm tốn, nhẹ nhàng để tránh gây mất thiện cảm, nhưng nhất thiết phải khách quan. Hình dung bài viết đó là một buổi uống trà giữa những người bạn, ở đó mọi người cùng trao đổi quan điểm với mục tiêu chung là phát triển học thức. Nhưng cũng có khi, tôi chọn cách tấn công mạnh mẽ ngay từ đầu. Một cái tựa gây sốc đi thẳng tới kết luận. Công kích và châm biếm ngay từ đầu. Khi đó, mục đích là gây chú ý và tạo sự tranh luận. Vậy có khi nào mục đích của viết là chính nó không? Có! Nhiều khi, viết trước tiên là phục vụ cho cảm xúc của chính mình.
Cũng có trường hợp người viết đã quá điêu luyện, khi đó viết sẽ tự nhiêu như hơi thở và mọi mục tiêu có thể nằm trọn trong một linh cảm. Điêu luyện – là do thực hành và tự vấn nhiều mà thành.
Thông tin
Có 3 kiểu thông tin mà bạn cần gom góp cho mình trước khi thực hiện một bài viết. Đầu tiên là những cái có sẵn trong đầu bạn, hãy lấy nó ra khỏi những ngăn tủ trí nhớ: thông tin kinh nghiệm. Thứ hai là thông tin tài liệu: Hãy đọc sách, đọc báo, đọc tài liệu khoa học và bấm google. Chọn những gì nền tảng nhất và mới mẻ nhất. Thứ ba: thông tin có được do quan sát và kiểm chứng thực tế, đặt câu hỏi và đối thoại. 3 loại thông tin này tạo nên một tam giác cân bằng. Thông tin kiểm chứng giúp thông tin từ kinh nghiệm bớt đi sự chủ quan và thông tin tài liệu bớt lý thuyết. Thông tin trong đầu bạn là thứ tạo nên quan điểm, cá nhân hoá thông tin tài liệu và phản biện với thông tin quan sát. Thông tin tài liệu tăng độ khách quan và phổ quát của bài viết, tăng giá trị học thuật.
Bạn làm gì với các thông tin này? Đừng bao giờ đem tất cả chúng bày lên mâm, cứ thể trình ra. Hãy nấu nướng. Ví dụ bạn có có 200g thịt bò làm nguyên liệu cho bữa tối, bạn có thể làm salad bò trộn dầu giấm – thịt bò xào cần tây – canh cà chua dưa bò hoặc – luộc toàn bộ miếng thịt và đem ra phục vụ. Đằng nào cũng có chừng đó nguyên liệu, nhưng bạn nghĩ thực khách sẽ thích bữa tối nào hơn?
Hãy sử dụng thông tin để đạt được mục tiêu, thay vì cung cấp chung chung những thứ mà ai cũng dễ dàng tìm kiếm bằng google. Ngoài ra thì tiết chế thông tin còn giúp người đọc tiếp thu đúng trọng tâm hơn. Hãy tưởng tượng bài viết là bình chứa. Một cái bình 1,5 lít chứa được lượng thông tin khác với bình 5 lít chứ! Hãy cân đối lượng thông tin đưa vào mỗi thể loại bài sao cho dễ dàng tiếp thu nhất, và sau khi tiếp thu thì người ta còn có cái gì đó để nhớ. Mà người ta thì… chỉ nhớ được cái quan trọng, liên quan, ảnh hưởng nhất thôi.
Quay lại chuyện 200g thịt bò! Bạn không thể chờ tới khi có người gọi món mới ra siêu thị mua thịt đúng không? Thông tin cũng vậy, mỗi người viết cần có một thư viện của riêng mình. Tôi thường mua và đọc sách theo chủ đề, tự tạo ra cho mình một nhiệm vụ nghiên cứu để học về chủ đề đó. Tôi cũng dùng ứng dụng Evernote và mindmap để lưu lại những gì mình biết mỗi ngày, sau này muốn tìm thì gõ từ khóa để truy ra. Mỗi người có thể chọn cho mình vài lĩnh vực có hứng thú nhất (dù là nấu ăn, nghệ thuật, tôn giáo, du lịch, triết học, văn hoá dân gian, kem, người ngoài hành tinh, thêu thùa hay nuôi cá…) và tìm hiểu sâu về đề tài này. Dần dần, bạn sẽ thấy thế mạnh thông tin của mình thể hiện rất rõ trong bài viết.
Quan trọng là mua sách, đọc sách, nghiên cứu về cơ bản là… vui. Không bổ ngang cũng bổ dọc, đúng không nào?
Cấu trúc
Cấu trúc của một bài viết cũng giống như bộ xương sống vậy. Chúng được thiết kế để sinh vật sinh tồn thoải mái nhất với đặc tính riêng của chúng. Nếu đọc nhiều bạn sẽ nhìn ra được cấu trúc của mọi thứ. Cấu trúc thường thấy nhất của một bài viết là mở bài: đặt vấn đề, thân bài: dẫn chứng, làm rõ, cung cấp thông tin và kết bài: tóm tắt, đóng lại cái mở bài đã mở ra. Hãy hình dung mở bài là cái đầu, thân bài là từ phần cổ đến chân và kết bài là xương bàn chân. Bạn sẽ hình dung sơ về tỷ trọng chữ của mỗi đoạn. Dĩ nhiên, cái tỷ lệ này không phải là duy nhất và bắt buộc. Nhưng nó giúp bạn có một bố cục cân đối trong nhận thức, tránh xa đà trong chuyện lòng vòng ở phần mở bài, không đủ thông tin để tạo nên một thân bài đầy đặn hoặc… quên mất mình phải có gì đó để kết lại.
Nhìn cận cảnh hơn, hay nói cách khác, nhìn vào cấu trúc xương của một bộ phận nhỏ hơn – như bàn tay chẳng hạn, chúng ta sẽ thấy chúng cũng có kết cấu riêng, nhưng liên quan đến kết cấu chung. Một bài viết được tạo thành từ nhiều đoạn văn. Các đoạn văn là cấu trúc của văn bản, và trong chính những đoạn văn cũng chứa đựng cấu trúc – cách các câu xuất hiện, vào vị trí để giúp đoạn văn đó hoàn chỉnh một tiểu chủ đề. Chúng ta có câu chuyển đoạn – là dây nối giữa đoạn văn với đoạn trước đó của nó, câu mở đề cho ý nghĩa của đoạn văn, câu nói lên chủ đề quan trọng nhất của đoạn văn, câu làm sáng tỏ câu chủ đề và câu kết đoạn. Một đoạn văn được xem là hoàn chỉnh sẽ cần chứa trong nó một ý nghĩa, một sự biểu đạt hoàn chỉnh. Nó cần logic với chính mình, và với các đoạn văn khác. Đó là vai trò của câu, câu là chi tiết tạo nên hệ thống.
Giả sử chúng ta muốn chứng minh rằng “tỏ tình công khai là cách nhanh nhất để vuột mất tình yêu”.
Mở đề là cách bạn giới thiệu quan điểm của mình, gây tò mò cho người đọc, đưa ra lý do họ cần đọc toàn bộ bài viết này và thiết lập một bầu không khí bao trùm cho bài viết. Ví dụ:
Hãy quên đi mọi điều mà những quyển sách tình yêu dạy bạn về cách ngỏ lời với một chàng trai, để biến anh ấy trở thành Mr. Right của bạn. Không cần phải là giáo sư của môn nghệ thuật quyến rũ mới biết rằng: vào giây phút bạn tỏ tình, bạn đã mất chàng. Những gì mà bài viết này tiết lộ có thể cứu bạn khỏi ít nhất một cơn thất tình dữ dội đấy!
Thân bài sẽ là 3-5 luận điểm chứng minh điều bạn nói là đúng kèm một ít câu chuyện hay ho dễ hiểu để cứu bài viết khỏi biến thành một báo cáo khoa học khô khan. Chẳng hạn:
- (1) Lý thuyết vị thế nói rằng khi đối tượng giao tiếp cảm thấy mình “trên cơ” bạn, họ sẽ tự động phán xét bạn bằng những tiêu chuẩn cao hơn.
- (2) Guru tình yêu của một tờ tạp chí lớn nhất thế giới cho rằng 7/10 cuộc tỏ tình công khai thất bại ngay cả khi bề ngoài nó có vẻ thành công.
- (3) Một tình huống thực tế với kết quả thất bại và cảm nhận của cô gái.
- (4) Cảm nhận của các chàng trai được tỏ tình là không thấy thoải mái vì họ đặt vào thế lưỡng nan.
- (5) Nếu trí tuệ cảm xúc của bạn đủ tốt, bạn sẽ cảm nhận được câu trả lời của đối phương trước khi mọi thứ diễn ra. Nếu nó là “không” thì nó sẽ mãi mãi là “không”
(6) Mỗi người có một áp lực xã hội khác nhau và không phải ai cũng thích trở thành tiêu điểm của đám đông. Bạn cần hiểu hơn về tâm lý của đối tượng, ít nhất là chuyện anh ra hướng nội hay hướng ngoại.
Mỗi đoạn văn sẽ cần một lý lẽ chính và bao quanh nó là những câu để tăng sự thuyết phục, đáng tin của lý lẽ đó. Nó có thể là thông tin khoa học, tỷ lệ khảo sát, ý kiến của nhân vật, quan điểm chuyên gia, một câu chuyện quen thuộc đã xảy ra trên màn ảnh hay sách vở…
Kết bài: Khẳng định lại quan điểm của bài viết, đồng thời đặt ra vài câu hỏi mở. Ví dụ: Nếu hôm nay bạn định tạo nên một bất ngờ cho ai đó và hy vọng rằng nhờ vậy mà thoát kiếp độc thân, hãy suy nghĩ kỹ hơn. Nhưng nói gì thì nói, có một kết luận chán ngắt mà tôi phải nhắc lại lần nữa: nghe theo những gì trái tim bạn mách bảo. Đôi khi chúng ta làm việc gì đó không phải để thành công, mà là để có một câu trả lời cho chính mình. Nếu bạn thấy điều đó là xứng đáng, hãy cứ làm thôi!
Bạn có thể nhìn thấy cấu trúc ở mọi nơi, không chỉ trong một câu, một đoạn hay một bài viết mà còn trong trong tiểu thuyết, phim, kịch. Nhưng cũng có khi bạn không thấy cấu trúc nào cả, mà vẫn bị thuyết phục bởi tác phẩm, vẫn thấy nó hài hoà và bị ấn tượng. Đó là khi người sáng tác đủ vững vàng để ẩn cấu trúc, tái cấu trúc hoặc tạo ra một kiểu cấu trúc mới chưa từng có tiền lệ. Muốn được như những chuyên gia này thì… bắt tay vào luyện tập thôi. Bắt đầu từ việc viết ra cấu trúc.
Giọng văn
Nếu các diễn viên tự hào khi có ngôi sao mang tên mình trên con phố danh vọng của Hollywood thì danh vọng của người viết sẽ là có chữ ký cá nhân trong các tác phẩm của mình. Chắc bạn cũng đã từng đọc một tác phẩm mà không cần xem tên tác giả và nhận ra nó là “phong cách của Marc Levy” hay “đậm chất Nguyễn Ngọc Tư”. Người viết nào cũng có một mong muốn thầm kín là được ghi nhớ như vậy. Phong cách riêng là một mục tiêu nghề nghiệp chính đáng. Nhưng viết được nhiều giọng văn cũng là một mục tiêu quan trọng tương đương.
Chọn viết là công việc mưu sinh sẽ đưa bạn tới việc nhận rất nhiều nhiệm vụ viết khác nhau. Có nhiều khi, bạn cần viết bất kỳ cái gì được đặt hàng. Và vì vậy, đối tượng đọc – thể loại nội dung – mục đích của bài viết… sẽ luôn thay đổi. Mỗi một yêu cầu lại cần một giọng văn khác nhau. Có lúc bạn phải viết ẩn danh. Bạn là nữ nhưng viết với vai trò một tác giả nam, hoặc ngược lại. Ngay cả khi viết truyện ngắn hay tiểu thuyết, bạn cũng không thể chỉ dùng mãi một giọng văn. Sự đa dạng trong cách kể, góc nhìn và khả năng “nhập vai” vào nhiều nhân vật khác nhau đòi hỏi bạn có nhiều giọng cho mình.
Để dễ hình dung, bạn hãy nghĩ về cách mình nói chuyện mỗi ngày. Đâu phải lúc nào bạn cũng giữ một giọng điệu, biểu cảm, cách dùng ngôn ngữ đúng không? Lúc nói chuyện với bạn bè, bạn thoải mái đùa giỡn. Lúc thả thính ai đó, bạn có giọng quyến rũ và chủ tâm thu hút. Lúc họp hành thì là giọng chuyên nghiệp, rõ ràng, thuyết phục. Gặp phụ huynh thì lễ phép, nũng nịu. Rồi lúc giận khác lúc vui, lúc cần năn nỉ ai đó giúp mình khác với khi tỏ oai, ra lệnh. Viết cũng như vậy. Bạn cần chọn giọng văn sao cho phù hợp nhất với đối tượng đọc, từ đó đạt được mục tiêu của bài viết.
Câu hỏi quan trọng: Vậy cứ viết đủ thứ giọng thì khi nào mới có giọng riêng?
Trả lời: Khi đủ giỏi ở nhiều giọng văn, bạn sẽ biết thế mạnh của mình là gì, tiếng nói riêng của mình trông như thế nào. Cũng như luyện võ công vậy, lúc đi học vỡ lòng thì ai cũng cần biết cái cơ bản. Đợi sau khi thành cao thủ rồi mới sáng tạo nên các tuyệt chiêu riêng của mình được. Đừng bao giờ sợ là mình quá giỏi, vì đặc điểm chung của những người viết giỏi là kỳ vọng rất cao ở bản thân và sẽ chẳng bao giờ thỏa mãn với năng lực hiện tại của mình. Không phải tự nhiên mà nhiều nhà văn sống với chứng trầm cảm đến vậy!
Hạ Chi
Leave a Reply